Lúc đầu khoa học - kỹ thuật chưa phát triển, người Tiên Lãng xưa tìm cách thích ứng với thiên nhiên bằng cách lập ra hệ thống mương phai, đắp đê lấn biển, ngăn nước sông cho từng trang ấp, làng xã, từng vùng và cho cả cộng đồng, để hạn chế dần sự may rủi do thiên nhiên để lại. Trải xiết bao công trình, giờ đây diện mạo huyện Tiên Lãng đã biến đổi rất nhiều, thật hiếm nơi còn giữ được vẻ hoang sơ không có dấu vết bàn tay con người. Từ buổi mới ra đời, do vị trí nằm liền kề với các cửa biển, cửa sông quan trọng, trong khi đất nước phải liên tục tiến hành các cuộc kháng chiến chống ngoại xâm, bảo vệ cõi bờ, người Đất Tiên sớm ý thức được truyền thống yêu nước và trách nhiệm trước sự tồn vong của dân tộc.

    Trên bản đồ Đông Á, vịnh Bắc Bộ nói chung và vùng biển Tiên Lãng - Hải Phòng nói riêng có vị trí địa - chiến lược, địa - kinh tế hết sức quan trọng. Đất Tiên không chỉ là vùng cửa mở hướng ra đại dương mà còn là khu vực diễn ra các hoạt động giao thương, văn hoá hết sức nhộn nhịp với miền biển miền nam Trung Hoa và vùng Đông Nam Á hải đảo. Tài liệu khảo cổ học lịch sử chứng minh rằng: khoảng từ thời Hán, cùng với tuyến giao lưu đông - tây, nối kết biển với lục địa thì mối liên hệ giữa miền đông nam Trung Hoa với các quốc gia phương Nam, trong đó có đất Giao Châu (nước ta thời Bắc thuộc) trở thành đối lưu hằng xuyên hơn. Dòng đối lưu đó đã chảy qua, kết tụ khá đậm nét ở vùng đất ven biển kẹp giữa cửa sông Văn Úc (sông Uất) và cửa sông Thái Bình - đó là huyện Tiên Minh (tên cũ của Tiên Lãng).

     Lịch sử, văn hoa phong phú, đặc sắc của Đất Tiên được ngưng đọng và biểu hiện sinh động qua các di sản văn hoá vật thể và di sản văn hoá phi vật thể, trong đó các sinh hoạt văn hoá - tín ngưỡng hiện còn được bảo lưu khá đậm nét. Thần phả Đào Tiên Nương ở trang Hán Nam (nay thuộc xã Kiến Thiết, huyện Tiên Lãng) chép: bà sớm mồ côi cha mẹ, về ở với dì ruột ở vùng núi Yên Tử. Một buổi chiều hai dì cháu đang mải miết hành hương thì bất ngờ gặp Hùng Nghị Vương đang thong dong tuần thú. Thấy Đào Tiên Nương tài sắc đoan trang, Hùng Nghị Vương bèn nạp vào cung, phong làm đề tứ hoàng hậu. Lúc này, nữ chúa nước Hồ Tinh cùng bộ tướng Hồ Tiên Nương có nhiều phép thuật sang đánh nước ta. Hùng Nghị Vương thân chinh cầm quân cự địch, nhưng bị tướng giặc dùng yêu thuật vây hãm nguy cấp, Đệ tứ hoàng hậu Đào Tiên Nương đem quân cứu giá, đuổi giặc về nước và bắt được nữ chúa, nữ tướng địch ở núi Lạc Tinh. Một lần về thăm quê cũ, dốc lòng dậy dân cấy lúa, trồng dâu, chăn tằm dệt lụa, giúp làng xây chùa thờ Phật, khai hoang lấn biển. Nghe tin có quần thần tiên hội họp ngoài đảo Hải Nam, Đào Tiên Nương dong thuyền ra chơi, quần tiên đón bà về tiên cảnh. Vua Hùng Nghị Vương vô cùng thương nhớ sai dân Hán Nam lập miếu. Về nguồn gốc đạo Phật ở Tiên Lãng, bia "Hoàng đồ củng cố Đốt Sơn tự Di Đà Phật bi" (Kinh Lương - Cấp Tiến), dựng vào năm Hồng Đức thứ 22 (1491) ghi: chùa Đót có từ thời nhà Lương (505-542), trải qua các đời Lý - Trần, (đến đời vua Lê Thánh Tông) con vị Quản Lão ở bản xã tên là Lãng, Nhàn, Du cùng vị sư trụ trì cùng đứng ra hưng công sửa sang mở rộng quy mô chùa to hơn, lộng lẫy hơn. Có nghĩa là trước thời nhà Lý (1009-1225), vùng đất Tiên Lãng ngày nay đã là một điểm tụ cư khá đông đúc. Vượt ra khỏi phạm vi châu thổ sông Hồng, ngay từ những năm đầu tiên của triều đại mới người đứng đầu Vương triều Lý đã có tầm nhìn xa rộng, thiết lập phạm vi kiểm soát ở nhiều vùng biên viễn.   

    Bước vào kỷ nguyên độc lập, trước tinh thần dân tộc, ý chí giữ vững chủ quyền và sức phát triển mạnh mẽ của người Việt, từ phía Bắc quân Tống đã tràn sang xâm lược và vùng cửa biển Tiên Lãng ngày nay, một lần nữa lại đứng trước ngu cơ bị thuỷ quân địch sử dụng để làm bàn đạp xâm nhập vào nội địa nước ta. Bởi thế mà dưới thời Lý hầu như mọi sinh lực của cả nước đều hướng về miền biên cương và vùng cửa biển phía Bắc. Mặc dù sử cũ không cho biết cụ thể vào thời nhà Lý thì vùng đất Tiên Lãng ngày nay được củng cố và phát triển ra sao. Tuy nhiên, thần tích và truyền ngôn ở nhiều làng xã đã khẳng định khi bước vào cuộc kháng chiến chống Tống lần thứ 2 (1076), vùng đất Tiên Lãng đã được Hoàng hậu Ỷ Lan chọn làm nơi xây dựng hậu cứ, chuẩn bị cho cuộc kháng chiến lâu dài (nếu phòng tuyến sông Như Nguyệt bị vỡ). Nhằm tăng cường hơn nữa hoạt động kinh tế đối ngoại, nhà Lý vừa duy trì quan hệ với phương Bắc vừa chủ động thiết lập mối quan hệ với các nước phương Nam. Vào thời Lý Thần Tông (1128-1138), chính quyền nhà Lý đã thiết lập hệ thống canh phòng, bảo vệ an ninh chặt chẽ ở vùng biển đảo đông bắc (Hải Phòng - Quảng Ninh bây giờ). Đến đời Lý Anh Tông (1138-1175), quan hệ bang giao, giao lưu kinh tế với các quốc gia khu vực ngày thêm mở rộng nhưng cũng chứa đựng trong đó nhiều thách thức về an ninh. Liên tiếp trong chính sử thấy ghi việc đóng thuyền; đáng chú ý là sự kiện diễn ra vào tháng 8 năm 1174, nhà Lý cho đóng thuyền Vĩnh Long, Thanh Lan và hai thuyền lớn Trường Quyết, Phụng Thiên. Tiếp đó, tháng 9 cho "dựng hành dinh ở trại Yên Hưng". Ý thức sâu sắc về chủ quyền đất nước ở vùng biển đảo đông bắc, chính quyền Thăng Long đã dành nhiều sự quan tâm cho vùng này. Chính sử từng ghi năm 1171, vua Lý Anh Tông đã "đi tuần các hải đảo, xem khắp hình sông thế núi, muốn biết dân tình đau khổ và đi đường xa gần thế nào"; năm sau, mùa xuân, tháng 2, đích thân nhà vua "lại đi tuần các hải đảo ở địa giới các phiên bang Nam Bắc, vẽ bản đồ, ghi chép phong vật". Hẳn là đức vua, trong hai chuyến tuần du hải đảo chắc có tới vùng Tiên Lãng ngày nay. Huyền tích ở làng Ngọc Đới (Tiên Thanh - Tiên Lãng) cho biết vua Lý Anh Tông cảm mến và lập cô thôn nữ nết na làng Ngọc Đới là Hoàng Thị Ly làm thứ phi. Thứ phi Hoàng Thị Ly là người đã hiến 50 mẫu ruộng, phát tâm công đức nhiều tiền của giúp dân xây miếu, lập đền thờ phúc thần, mở chợ làng. Lê Thái hậu - mẹ vua Lý Anh Tông cúng tiền bạc xây dựng chùa Phác Xuyên và đặt tên chùa là Thiên Tộ tự (Thiên Tộ là thế danh của vua Lý Anh Tông), nay thuộc xã Bạch Đằng. Lại nói, Vũ Vệ Vương đại tướng quân Lê Phụng Hiểu khi đi tuần tra đồn trấn ở Diên Lão, Đông Côn và đồn Bến Sứa (xã Tiên Minh) có nghé thăm và công đức tiền của vào việc xây chùa, dựng miếu Ngô Sơn. Dưới triều Lý Cao Tông, với tư cách là Thái phó phụ chính, giữ cương vị như Tể tướng, Ngô Lý Tín đã dốc tâm sức mở mang, củng cố tiềm lực hải trang Cẩm Khê (xã Toàn Thắng)...

    Ở Tiên Lãng, do đặc điểm lịch sử, khí hậu, địa lý, địa hình, nhiều di tích kiến trúc nghệ thuật khỏi dựng từ thời Lý - Trần như: chùa Thắng Phúc (Mỹ Lộc), chùa Phác Xuyên (Bạch Đằng), chùa Diên Lão (Tiên Minh); đền Tiên Đôi nội; Ngũ linh từ gồm các đền thiêng: đền Vân Đôi (tên nôm là đền Bì); Tử Đôi (tên nôm là đền Bì) thuộc xã Đoàn Lập; đền Gắm (tên chữ là Cẩm Khê) thuộc xã Toàn Thắng; đền Để Xuyên thuộc xã Đại Thắng; đền Hà Đới thuộc xã Tiên Thanh...tồn tại cho đến nay đã trải qua một số lần rời đổi, trùng tu, sửa chữa, mở mang.

HPH